معرفی مسجد سپه سالار

مسجد سپه سالار (شهید مطهری) تقریباً در منطقه ی مركزی شهر ساخته شده و در زمان ساخت از موقعیت شهری مناسبی برخوردار بوده است. با توجه به محل كاخ گلستان ، بازار دروازه شمیران ، باغ و عمارت فخرالدوله ، كوچه ی میرزا محمود وزیر، خیابان عین الدوله، كوچه ی نظامیه و سه راه امین حضور كه تماماً در اطراف این محل قرار دارند، به این نكته می توان پی برد.

مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظره ی عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه ی عالی پایتخت به شمار می رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است.مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصیلكرده ی ایرانی به نام میرزا مهدی خان شقاقی(1299ـ1223هـ . ش؛ تهران ) ملقب به ممتحن الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است.

مرحوم سپهسالار در نقشه کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ ، شکل بنا و نقشه ی ابنیه ی شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقیده ی برخی از كارشناسان این بنا از نزدیك ترین تلفیق ها میان معماری مساجد استانبول است. در حقیقت در این بنا حسن سلیقه ی معماری دوره ی اخیر شرقی به حدی که بایست انجام گرفته است.

ساخت هسته ی اصلی بنا نزدیك به پنج سال به طول انجامیده و در مدت شش سال، ساخت بنا اتمام یافته كه البته خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وی تكمیل مجموعه توسط برادرش یحیی خان مشیرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا ، ذکر همین مطلب بس که محوطه ی بنا بدواً به عمق 17 متر حفر شده و شفته ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرأت آنرا آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست دارای الگوی چهارایوانی است.

بنای مسجد سپه سالار

بنای مسجد و مدرسه ی عالی در مجموع دارای 8 مناره ی بلند می باشد که بلندترین آن 37 متر و کوتاه ترین آن 25 متر ارتفاع دارد. امتداد نیم استوانه ای آنها تا كف حیاط می رسد و ابتكاری منحصربه فرد را به نمایش در می آورد. تمامی مناره ها از آجر ساخته شده و پوششی با كاشی كاری بسیار زیبا دارند.

ـ طبق نقشه ی بنا، بنا شش ورودی دارد. ورودی های بخش شمالی(كه شامل سه ورودی بوده) به علت احداث كتابخانه ی مجلس، توسط مهندس سیحون در سال 1342هـ . ش مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با عمارت(باغ) بهارستان قطع شده است. ورودی جنوبی كه هنگام ساخت بنا، در كوچه ای شش متری قرار داشته، سردری ساده دارد كه به حیاط دارالشفاء گشوده می شود كه اكنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سئوالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است.

زمانی در وسط این حیاط حوضچه وجود داشته است. ورودی غربی مسجد و مدرسه ی عالی كه درب اصلی بنا محسوب می شود دارای جلوخان و سردر عظیم و درب دو لَتی آهنی با شكوه بزرگی است كه در حاشیه ی خیابان بهارستان(شهید مصطفی خمینی) واقع شده است.

این فضا مسئولیت جذب و تقسیم و راهنمایی به فضای اصلی مسجد را بر عهده دارد و ورود و خروج مدرسه ی عالی نیز از همین فضا صورت می گرفته است. ورودی غربی جلوخان متناسب، دید مستقیم به داخل صحن(حیاط مركزی) ندارد و به واسطه ی دالان متحدالشكل به داخل صحن مدرسه ی عالی راه می یابد.

ساختمان های مسجد سپه سالار

مجموعه ی بنای مدرسه ی عالی در قسمت شرقی نیز دری به خارج دارد كه از در اصلی سمت غربی كوچكتر است و به در زنانه معروف بوده.ورودی شرقی دارای جلوخان هشتی خوش تركیب و دالانی(راهرو) طولانی است كه به گوشه ی شمال شرقی صحن مدرسه ی عالی باز می شود. طاقی هفت كاسه در هشتيِ ورودی شرقی واقع شده و كاسه ی وسط هفت كاسه ی دیگر در خود جای داده است كه از شاهكارهای میرزا جعفرخان معمار باشی است.

ـ صحن یا حیاط مركزی بنا، به شکل مربع و با چهار ایوان می باشد (ایوان شمالی، ایوان جنوبی، ایوان غربی و ایوان شرقی) که ایده آل مسجدسازی ایرانی است. طول ضلع حیاط 62×63 متر و ارتفاع ایوانها حدوداً 18 متر می باشد.صحن یا حیاط مركزی مدرسه ی عالی دارای چهار باغچه ی مشجر و چهار پیاده گرد موسع و حوض مدور بزرگی با فواره ای در مركز آن، می باشد که آب جاری قنات مهران ، اختصاصی مدرسه ی عالی و عمارت بهارستان (كه منزل خود سپهسالار بوده و بعد از مرگش و پس از مشروطیت محل مجلس شورای ملی گردید) در آن روان بوده و طراوت و صفای صحن دلگشای مدرسه ی عالی را چندین برابر می نماید.

در قسمت فوق ایوان شمالی دو گلدسته و مأذنه برپا شده که در وسط آن ساعت بزرگ و منحصر به فردی كه در سال 1880 میلادی با سه ناقوس در فرانسه ساخته شده نصب گردیده است. این ساعت كه درون اتاقكی به ارتفاع 5 متر، طول 5/2 متر و عرض 5/1 متر تعبیه شده دارای دو صفحه است که یکی به طرف صحن مدرسه ی عالی و دیگری به جانب عمارت بهارستان مواجه شده. بدنه ی اتاقك ساعت، كاشی كاری شده و تزئینات چوب، روی اتاقك مذكور نقش بسته است. استفاده از ساعت به جای مؤذنه، نمونه های بسیار دارد، لیكن در این بنا مكمل مجموعه حركت های عمودی است و كاربرد آن بسیار به جا است.

بنای مدرسه ی عالی دارای یك حیاط كناری نیز می باشد. این حیاط جزء فضاهای تقسیم شده ای هست كه در قسمت شمال شرقی بنا واقع شده است و با حیاط مركزی تركیبی متناسب دارد و محل سكونت نایب التولیه می باشد. این بخش در قسمت شرقی دارای شاه نشینی و تعدادی اتاق در قسمت غربی است و در شمال آن تعدادی اتاق كوچك برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه وجود دارد. این قسمت ها از الگوی یك بنای مسكونی حیاط مركزی تبعیت كرده است.

شبستان های مسجد سپه سالار

ـ شبستان تابستانی (گنبدخانه) بزرگترین و عجیب ترین فضای مسجد است. عرض دهانه ی گنبد آن 15 متر و ارتفاع آن 34 متر است و در مجموع مساحتی نزدیک به 1600 متر مربع را اشغال نموده است. فضای شبستان تابستانی، پشت ایوان بزرگی است (ایوان جنوبی) كه فاقد دیوار و در ورودی بوده و به لحاظ ارتفاع زیاد آن، تهویه خوبی در تابستانها به جهت حركت هوا ایجاد می شود.

این محل از نظر فضا سازی یكی از كارهای نمونه در زمان خود می باشد؛ زیرا گنبد بر چهار پایه استوار است؛ در نتیجه دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می دهد. چهار مناره ی بلندتر بنا در این ایوان و مجاور گنبد شبستان تابستانی قرار دارد.گنبدخانه ی مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار تحولی در معماری مسجد به شمار می رود. چلیپای بزرگی به ابعاد 45متر در 45متر، گنبد اصلی را با دهانه ی 15متر در مركز قرار داده است.

در قسمت جنوبی، بیننده فضایی بزرگ را بدون هر ستونی تصور می كند. سبكی این فضا را حتی جرزهای عظیمی كه گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی سازد. چهار گنبد كاربندی با قاعده ی مستطیلی، بالهای چلیپا را پوشش داده اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حركت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع 25متر به وجود می آورد.

همچنین، چهار مناره ی بلند با پایه هایی كه 2متر آن سنگ است به طرز ظریف و دلپسندی حجاری و جهت استحكام بیشتر بنا در بند های آنها سرب ریزی شده است و بدنه ی مناره ها با كاشی منقوش گردیده است. در مورد این گنبد خانه به جرأت می توان گفت كه تكامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی معماری ایران بعد از اسلام محسوب می شود.

در این گنبدخانه، فضا به حداكثر گشادگی و سیلان خود در الگوی گنبدخانه ها می رسد و گنبد كیفیت معلق و بی وزنی را به دست می آورد و از این نظر سبك ترین و ظریف ترین گنبد خانه ایست كه ساخته شده. در مجموع گنبدخانه ی مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار به عنوان یكی از نمونه های معماری قاجاری از مصادیق برجسته و نهایی آن از نظر خلاقیت و نوآوری فضایی و تكامل الگوهای قدیمی معماری ایران، شاخص است و به حق مرحله ی تكامل معماری قدیم محسوب می گردد.این گنبد یك پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خیز كم می باشد.

ـ شبستان زمستانی نیز پشت ایوان شرقی واقع شده است که دارای 44 ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی شکل است که از داخل دارای گچ بری است و در هر سقف یکی از صفات و سمات خداوند حک شده است.

در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته شده و بالای آن مقرنس و گچ بری شده است. مقرنس ها وگچ بری های این شبستان كه به صورت اسلیمی و كتیبه های خطاطی شده است و همه ی آنها در سال 1350 هـ . ش توسط استاد حسین لرزاده ساخته شده بسیار زیبا و چشم نواز است. قبل از آن، طاق این شبستان نمائی آجری داشته است. شبستان زمستانی دارای چهار ورودی است یك ورودی از صحن اصلی كه برای آقایان بوده و سه ورودی دیگر از قسمت شمالی شبستان و از درون دالان(راهرو) شرقی كه یكی از آنها مختص خانمها می باشد.